Jeste li se ikada zapitali zašto se pravoslavni kalendar razlikuje od katoličkog, šta je gregorijanski, a šta julijanski kalendar, zašto se srpska Nova godina slavi 13 dana posle tzv. obične Nove godine? Možda ste negde naleteli na tvrdnju da je srpski naučnik Milutin Milanković sastavio najtačniji kalendar, ali se pitate zašto se isti ne upotrebljava. Ukoliko vam bar neko od ovih pitanja baš nikada, ali nikada, nije palo na pamet, onda ovaj tekst i nije za vas.

E, sad, pošto smo se rešili nezainteresovane javnosti, hajde da počnemo!

Kada sam išao u školu, učili su nas da godina traje 365 dana. To, nažalost, nije tačno. Da stvar bude gora i dan-danas učitelji ponavljaju isto, tvrdeći da deca ne mogu razumeti tačno objašnjenje. Možda to i nije bez osnova, ali nigde u školskom sistemu, u višim razredima, nisam čuo da je iko, barem radoznalijim učenicima, ponudio pravilno objašnjenje. Meni je ova dezinformacija, pridobijena u školi, ozbiljno uzdrmala verovanje u zvaničnu verziju računjanja vremena, a do detaljnijih, i ispravnijih, informacija došao sam posle više desetina godina, čitajući različite knjige i udžbenike u kojima je, doduše, ova tema samo okrznuta.

Dakle, priča o kalendaru počinje pre više od 3000 godina u starom Egiptu. Stari Egipćani su, isprva, u svom kalendaru, koristili fiksnu dužinu godine od 360 dana, da bi nešto kasnije godinu produžili na 365 dana. Ovi mudri ljudi su oko hiljadu godina, veoma pedantno, beležili dane kada plavi reka Nil i shvatili su da se vreme plavljenja stalno pomera.

Slika 1. Reka Nil

Bio je to signal da nešto nije u redu sa kalendarom, odnosno dužinom godine u tom kalendaru. Čuveni astronom Eratosten je, negde oko 250 godine p. n. e., izračunao i zapisao da godina traje 365.25 dana (ili drugačije zapisano, 365 dana i 6 sati). Taj isti Eratosten još pre 2200 godina nije imao dilemu da je Zemlja okrugla, i relativno tačno je prvi odredio veličinu planete Zemlje, uz pomoć dva bunara, u Asuanu i Aleksandriji, te poznate razdaljine karavanskog puta između ova dva grada, ali tu priču ćemo ostaviti za neki drugi put. Uzgred, Eratosten je skovao i reč geografija.

Uz to, Eratosten je imao veliku sreću da u njegovo vreme još nije bila formirana inkvizicija, koja je mnogo godina kasnije, zbog sličnih učenja, spaljivala njegove kolege, pa je on igrom slučaja dočekao, za to vreme, neobično duboku starost.

Nemački egiptolog Lepsijus je 1866. godine pronašao kameni zapis koji je datiran na 7. mart 238. godine p. n. e., u kom je zapisana reforma egipatskog kalendara, gde se uvodi prestupna godina na svake 4 godine. Zanimljivo je da je pomenutu odluku o promeni kalendara donelo sveštenstvo Egipta i ne znajući da će se crkveni poglavari o kalendarima prepirati još mnogo vekova potom.

Dakle, pre više od 2200 godina, ljudi su znali da godina ne traje 365 dana, nego nešto duže, tačnije 0.25 dana duže, odnosno 6 časova duže. Kalendar bi, s druge strane, trebalo da sadrži celovit broj dana (jer na šta bi ličilo kada bi u 1 čas poslepodne počeo utorak), pa se pojavio problem šta sa ovim ostatkom od 0.25 dana po godini. Dobra vest je da kada pomnožite višak od 0.25 dana sa brojem 4, dobijete okruglo 1 (dan), što znači da svake 4 godine treba usporiti godinu dodavanjem jednog dana u kalendar. Tako je i skovana prestupna godina koja je (zbog onih 0.25 dana viška) duža za 1 dan od običnih godina. U današnje vreme taj dan je 29. februar, a uloga mu je da popravi kalendar koji stalno malo kasni. Rešenje je zapravo bilo odlično osmišljeno, ali je Evropa u to vreme bila zauzeta ratovanjima, zbog čega su naši preci bili previše umorni da bi noću posmatrali zvezde i bavili se pitanjima koja se tiču dužine godine.

Situacija sa kalendarom je počela da se menja na bolje, ni manje ni više, nego zbog ljubavne avanture između dve izuzetne istorjske ličnosti, Gaja Julija Cezara i vladarke Egipta, Kleopatre. Veliki Gaj Julije Cezar je u svojim osvajačkim pohodima stigao u daleki Egipat, gde je pomogao lepoj Kleopatri da smakne svog brata sa prestola i tako postane vladarka izuzetno bogatog Egipta.

Slika 2. Egipatski faraon

Tokom izvođenja ovog političkog prevrata, između Kleopatre i Julija Cezara razvila se ljubav, uprkos velikoj razlici u godinama. Dakle, Julij je imao 50, a Kleopatra samo 20, no to nije bila prepreka da se iz te ljubavi rodi čak i njihov sin, koji je, doduše, veoma brzo nesrećno završio život zbog ciljeva više politike.

Julij Cezar je bio dinamična ličnost, te ga mesto nije držalo, zato je, nakon ljubavne epizode sa Kleopatrom, krenuo u dalja osvajanja po svetu, pobeđujući neprijatelje u Africi, Aziji i Španiji. Kada se Cezar konačno vratio u Rim u goste mu je, sa celokupnom egipatskom mornaricom, došla i vladarka Kleopatra.

Slika 3. Gaj Julije Cezar

Na jednom od mnogobrojnih brodova, koji su doplovili u Rimsko carstvo, doputovao je i egipatski astronom Sosigen, koji je bio upoznat sa Eratostenovim izračunima dužine godine. Na Kleopatrin savet, Sosigen je od Cezara dobio zadatak, da reformiše rimski kalendar. Rimljanima, naime, prirodne nauke i nisu išle najbolje, te boljeg stručnjaka od Sosigena verovatno nisu ni imali (mada ne treba potceniti ni moć ubeđivanja Cezarove tadašnje ljubavnice, Kleopatre.) Tako je nekih 300 godina nakon zapisa na egipatskom kamenu, prestupna godina konačno stupila na veliku scenu Evrope. Julijanski kalendar je sadržao 365 dana, ali i prestupne godine, poput tadašnjeg egipatskog kalendara.

U znak zahvalnosti, mi i danas sedmi mesec imenujemo julij i tako slavimo velikog vizionara, Gaja Julija Cezara. Uzgred, mesec avgust je, nešto kasnije, nazvan po Cezarovom nasledniku, Avgustu Oktavijanu, mada to nije važno za ovu priču. Tako je nastao julijanski kalendar koji je zapravo egipatski kalendar, ali pobednici pišu istoriju, a Gaj Julij Cezar je jedan od najvećih pobednika u istoriji čovečanstva, pa je zato danas manje poznato ko je zaista osmislio taj njegov julijanski kalendar.

Godine su prolazile, pojavila se nova vera, hrišćanstvo, vrteo se kalendar Gaja Julija Cezara, a njegove kolege, carski naslednici, prvobitno su proganjali i ubijali hrišćane, a potom su, iznenada, i sami postali zaštitnici hrišćanstva. Na području Rimskog carstva se, nešto kasnije, rodila i Papska država, na čijem čelu je bio papa, čovek velike političke moći.

Godine 1054. se hrišćanska crkva prvi put značajnije rascepila na Pravoslavnu i Rimokatoličku crkvu, pri čemu je važno istaći da pravoslavci nisu priznavali papu, već svog vrhovnog poglavara, patrijarha. Veliki raskol, kako je nazvana podela hrišćanstva, na samim svojim počecima, nije uticao na promenu kalendara, pa je tako od te 1053. godine pa sve do 1453. godine kalendar bio podudaran i za pravoslavce i katolike i, naravno, koristio se julijanski kalendar.

Slika 4. Crkve (pravoslavna i katolička)

Međutim, sve od Eratostenove smrti (umro je 194. godine p. n. e.) astronomi su vredno radili i, posle više od hiljadu godina računanja, zaključili su da godina nije baš tačno dugačka 365.25 dana, kako je tvrdio veliki Eratosten. Dakle, loša vest je bila da je došlo do greške u egipatskim izračunima iz 250. godine p. n. e., a dobra vest je bila da greška i nije tako velika.

Astronomi tog vremena su izračunali da dužina godine iznosi 365.2425 dana, što je nešto manje od Eratostenovih 365.25 dana. To nešto manje nije baš mnogo i pravi, na prvi pogled, mizernu grešku od 0.0075 dana godišnje (tu vrednost dobijemo kada od 365.25 oduzmemo 365.2425). Kada, međutim, pomnožimo 0.0075 sa 1500 godina dobijemo 11.25 dana greške. Ovaj podatak je predstavljen papi Gregoru XIII koji je 1582. godine sproveo veliku reformu kalendara, a kalendar je nazvan po samom papi Gregoru XIII i danas je poznat kao gregorijanski kalendar. U gregorijanskom kalendaru, kao i u julijanskom, imamo prestupnu godinu na svake četiri godine, ali kod gregorijanskog kalendara to ne važi za sekularne godine, odnosno za one koje se završavaju sa dve nule.

U prevodu na laički jezik, prema julijanskom kalendaru su godine 1700, 1800, 1900. i 2100. prestupne, a po gregorijanskom kalendaru te iste godine nisu prestupne (godina koja nije prestupna naziva se prosta godina). Na taj način se u kalendar uvodi korekcija za pomenutih 0.0075 dana. U julijanskom kalendaru su prestupne godine uvek na svaku 4. godinu (opet zbog dužine godine 365.25, a kada 4 pomnožimo sa 0.25 dobijemo 1). Da ne bude zabune, nije sam papa Gregor računao dužinu godine, niti je bio stručan za ova pitanja. Kao što je Cezaru suflirao Sosingen, papi Gregoru XIII je ove podatke na uvo šapnuo nemački astronom koji je radio kao lekar u Napulju, a zvao se Kristof Klavijus.

Slika 5. Papa Gregor XIII

Kap koja je prelila čašu bila je odluka pape Gregora XIII da iz kalendara izostavi 10 dana. On je odredio da posle četvrtka, 4. oktobra, sledeći dan bude petak, 15. oktobar. Drugim rečima, pomerio je kalendar za 10 dana unapred. Nekoliko redova iznad sam izračunao da je za 1500 godina greška, zbog pogrešne dužine godine, iznosila 11.25 dana, a godine 1585. je ova greška iznosila 11.86 dana, ali se papa Gregor odlučio da kalendar pomeri samo za 10 dana. Verujem da odlučio baš tako, jer je na taj način, barem malo, ublažio ovu radikalnu promenu, pa je ipak posle četvrtka (4. 10. 1582.) došao petak (15. 10. 1582.). Da je bio do kraja tačan, pomerio bi kalendar za 12 dana, pa bi posle četvrtka (4. 10. 1582.) usledila nedelja (17. 10. 1582.), a to je, priznaćete, previše nelogično za jednog građanina ili seljaka 16. veka. Ovako je, pretpostavićemo, narod lakše prihvatio ovu promenu.

Možda narod jeste prihvatio promenu, ali te davne 1582. godine za ove samostalne ispade pape Gregora XIII nije bilo nikakvog razumevanja kod patrijarha Pravoslavne crkve i njegovih vernika. Na kraju krajeva, ko je ovlastio papu Gregora XIII da se bavi ovim pitanjima? I ko je on da nam uzme 10 dana? Moram priznati da su sva ta pitanja potpuno legitimna. Uostalom, ovaj problem nije rešen ni posle više od 450 godina, pa se i dalje pitamo šta bi onom papi Gregoru. Ali, s druge strane, kako je došlo do toga da su, recimo Kinezi, koji nisu hrišćani, vreme počeli da računaju od smrti Isusa Hrista? Ili, kako to da budisti, Jevreji te pripadnici drugih vera, koji možda imaju svoje računanje godina, zvanično koriste hrišćanski kalendar? Očigledno je još tada vladao zakon jačeg koji svoje ideje nametne celom svetu. Možda je ovo širenje gregorijanskog kalendara zapravo sam početak globalizacije.

Početak brojanja kalendara je, jasno, deklarativna stvar, kao, na primer, gde je koordinatni početak, mesto nultog meridijana, ili odakle se meri nadmorska visina. Uzgred, nulta godina kalendara je određena na prvom Vaseljenskom saboru u Nikeji 325. godine, kada je određeno da će kalendar početi da se broji od rođenja Isusa Hrista. Inicijator prvog Vaseljenskog sabora je bio najpoznatiji Nišlija, čuveni car Konstantin. Izračun je poveren monahu Dioniziju Malom koji je proračunao da hrišćanska nova era počinje 1. januara 754. godine, i ta godina je nazvana prvom godinom nove ere. Kasnije su naučnici otkrili da u tom izračunu postoji greška od oko 3 godine, ali je niko nikada nije popravio, a mi se danas prepiremo oko 13 dana.

Hajde opet da se vratimo na tih naših 13 dana razlike. Ukoliko je papa Gregor pomerio kalendar za 10 dana, kako je onda sada razlika u kalendarima 13 dana? Odgovor se skriva u već navedenoj razlici u različitom računanju prestupnih godina između julijanskog i gregorijanskog kalendara. Godine 1700, 1800. i 1900. nisu prestupne u gregorijanskom kalendaru, a u julijanskom jesu, pa su se tu, na prvobitnu razliku 10 dana, dodala još 3 dana razlike i tako danas imamo brojku od 13 dana razlike. Da stvar bude još gora, 2100. godine će se ova razlika, iz istog razloga drugačijeg računanja prestupnih godina, povećati na 14 dana.

Bilo kako bilo, gregorijanski kalendar su, te davne 1582. godine, odmah prihvatile katolička Italija, Portugalija i Španija, a kasnije su ga postepeno prihvatile i protestantske zemlje, pa čak i neke pravoslavne, poput Grčke (mada samo za civilnu upotrebu).

Treba napomenuti da postoji dodatna razlika u određivanju datuma Uskrsa i pokretnih praznika u Pravoslavnoj i Katoličkoj crkvi. Obe metode se zasnivaju na određivanju datuma prema menama Meseca, ali je pravilo različito kod katolika i pravoslavaca, a detaljnije objašnjenje treba tražiti u verskim knjigama. Na ovom mestu ću pokušati da se ograničim samo na matematički i astronomski deo ove problematike, bez verskog aspekta, koji, de facto, postoji i deo je problematike kalendara.

Danas je dužina godine određena tačno u sekundu i, verovatno to niste znali, jedna godina traje tačno 365 dana, 5 sati, 48 minuta i 47 sekundi ili, ako zapišemo u decimalnom zapisu, dužina godine iznosi 365.2422 dana. To znači da ni gregorijanski kalendar nije najtačniji, što je i bilo za očekivati, jer je ipak formiran na osnovu dužine godine izmerene u 15. veku, a tada, složićete se, merni instrumenti i nisu bili baš najtačniji, mada ruku na srce, nisu mnogo ni pogrešili. Kada oduzmemo pravilnu dužinu godine od 365.2422 od gregorijanske dužine od 365.2425 dobijamo grešku od 0.0003 dana. To znači da će na 10000 godina gregorijanski kalendar pogrešiti za 3 puna dana, ali to ne bi trebalo mnogo da nas brine, jer niko od nas tada neće biti živ.

I tu sad dolazimo do Milutina Milankovića koji je, pre više od 100 godina, tačnije 1923. godine, razbijao glavu u vezi sa ovim problemom. Milutin Milanković je, po mnogima, deo velikog srpskog naučničkog tria Tesla-Pupin-Milanković. On je, poput Tesle i Pupina, rođen u nekladašnjoj Austrougarskoj, završio je studije u Beču gde je počeo da radi, ali je, zbog aneksije Bosne, osetivši da živi na neprijateljskoj teritoriji, otišao za Beograd gde je, na Univerzitetu u Beogradu, bio redovni profesor racionalne mehanike, teorijske fizike i nebeske mehanike. Prilično neobičan izbor predmeta za današnje shvatanje studija i postojećih fakulteta.

Slika 6. Milutin Milanković

Ova kombinacija predmeta odvela ga je u astronomiju, te je za života najviše pažnje posvetio izračunu klimatskih promena na planeti Zemlji, i to za više miliona godina unazad. Njegov matematički model je primenjiv i na druge planete, pa je tako izračunao kakva je klima na Marsu i Veneri. Ovaj model se pokazao kao tačan kada su svemirske sonde počele da šalju podatke sa ovih udaljenih mesta našeg Sunčevog sistema. Međutim, danas ga prepoznajemo kao kreatora najtačnijeg kalendara, iako se on ovim problemom bavio relativno kratko, mnogo kraće nego što se bavio klimatologijom planeta. Kao nesporan autoritet na polju astronomije i klimatologije Milanković je bio, od strane Ministarstva vera tadašnje vlade Kraljevine Srbije, izabran za delegata na Svepravoslavnom kongresu u Istabulu (tadašnjem Carigradu), u maju 1923. godine.

Milanković je, naoružan pravilnom dužinom godine, govorio da postoji zajednička crta između julijanskog i gregorijanskog kalendara, a zajedničko im je da su oba kalendara pogrešna.

On je u rukama imao tačan podatak o dužini godine i na osnovu toga je razmišljao kako da sastavi kalendar koji je zasnovan na pravilnoj dužini godine. Rezultat svog računanja predstavio je na Vaseljenskom saboru, na koji su svoje predstavnike poslale sve pravoslavne crkve.

Milanković je, budući da je bio astronom pragmatičar, želeo da se novi kalendar što više približi gregorijanskom kalendaru, jer isti i nije toliko pogrešan, ali istovremeno je želeo da popravi onu malu grešku tog kalendara od 0.0003 dana godišnje. Zato je predložio da se novi kalendar dovede se na isti datum sa gregorijanskim. Dakle, na današnji datum nema više razlike u datumima između gregorijanskog i Milankovićevog kalendara. U novom kalendaru će biti prestupna godina svaka godina deljiva sa 4 sa izuzetkom sekularnih godina, koje će samo onda biti prestupne ako broj njihovih vekova podeljen sa 9 daje ostatak 2 ili 6. U prevodu, u gregorijanskom kalendaru su prestupne godine 2000, 2400. i 2800. godina, a u novom Milankovićevom kalendaru bi prestupne godine bile 2000, 2400. i 2900. I ponovo bismo 2800. godine imali razliku od jednog dana, ali, čini mi se, da bi i katolici morali malo da popuste.

Dakle, razlika između julijanskog kalendara i novog Milankovićevog kalendara je samo u tome što julijanski za prestupnu godinu ima 2800. godinu, a Milankovićev kalendar za prestupnu ima 2900. godinu. Na kraju karajeva, kao što je već navedeno, greška julijanskog kalendara je samo 0.0003 dana godišnje. Možda se ovaj Milankovićev doprinos i ne čini kao veliko otkriće, ali kada pogledate čuveni Njutnov zakon, ni on nema nešto puno slova u formuli, a opet svi znamo za Isaka Njutna.

Milankovićev kalendar je tog 30. maja 1923. godine na Svepravoslavnom kongresu prihvaćen od strane pojedinih Sinoda Pravoslavnih crkava, i to Carigradske, Aleksandrijske, Antiohijske, Grčke, Kiparske, Rumunske, Albanske, Bugarske i Ukrajinske pravoslavne crkve. Zanimljivo je da među njima nema Srpske pravoslavne crkve, kao ni Ruske pravoslavne crkve, koja je najveći protivnik usklađivanja kalendara sa gregorijanskim. U civilnom životu, Milankovićev kalendar do danas nije primenjen, iako je matematika na njegovoj strani (i treba priznati da je progutao priču od onih 10 dana pape Gregora). Izračuni kažu da vremena ima do 2800. godine kada će se pojaviti greška u trenutnom julijanskom kalendaru.

Sledeće godine će se podudariti pravoslavni i katolički Uskrs. U bombastičnim novinarskim naslovima, odjeknule su izjave Vaseljenskog patrijarha Vartolomeja i pape Franje da bi ubuduće to trebalo da se događa svake sledeće godine. Patrijarh Vartolomej je izneo stav da je Uskrs Hristov, a ne stvar ljudskih kalendara. Moskovska patrijaršija se oštro protivi ovom približavanju jereticima i raskolnicima, kako on naziva katolike. Do kranjeg dogovora moraćemo da prihvatimo razlike u kalendarima i pokušamo da shvatimo kako to Bugari, koji su takođe pravoslavci, Božić slave istog dana kao i Italijani, koji su katolici, ali Rusi, koji su jednako pravoslavci kao Grci, isti taj Božić slave 14 dana kasnije.

Share on Facebook

Tweet

Follow us

Save